Kripto Paralar ve Dijital Para Birimleri

Korona salgını ile hız kazanan dijitalleşme, kripto paralar ve dijital para birimleri ile ilgili konuların sürekli olarak gündeme gelmesine neden oldu. Öncelikle, “kripto para” ile “dijital para birimi” arasındaki farkın toplumun geniş kesimleri tarafından net olarak bilinmediğini tespit etmiş bulunmaktayım.

Kripto para (cryptocurrency), Bitcoin, Litecoin, Dogecoin, Ripple gbi merkez bankaları tarafından değil, özel kişiler tarafından algoritmalar kullanılarak yaratılan dijital paraları ifade ediyor. Kripto paralar, herhangi bir meta (altın, gümüş, petrol, v.s.) gibi satın alınarak ve satılarak tasarruf sahiplerinin para kazanmaya çalıştıkları bir yatırım aracı özelliği taşıyor. Belli ölçüde, ödeme aracı olarak da kabul görmeye başladılar. Ancak, henüz herhangi bir regülasyonun olmadığı bir yapıdalar. Hukuki bir düzenlemeye henüz tabi değiller.

Dijital para birimi (digital currency), herhangi bir ülkenin merkez bankasının yönetiminde olan ulusal para birimlerinin dijital ortamda var olmasını ifade ediyor. Yani, elektronik ortamda Amerikan Doları, Euro, Yuan, Türk Lirası, Japon Yeni gibi para birimlerinin varlığını ifade ediyor. Başta Çin olmak üzere çok sayıda ülkenin merkez bankası milli paralarını dijitalleştirme çabası içinde.

Kripto para ile dijital para birimi arasındaki farkı kısaca ortaya koyduktan sonra paranın fonksiyonlarının neler olduğunu sıralayalım:

1. Değişim aracı olma özelliği: bir mal ve hizmetin satın alınması nedeniyle yapılan ödemeyi ifade eder.
2. Ortak değer ölçüsü olma özelliği: toplum tarafından kabul edilen bir değer aracı olma özelliğini ifade eder.
3. Tasarruf aracı olma özelliği: bir değer biriktirme aracı olma özelliğini ifade eder.
4. Ekonomi politikası aracı olma özelliği: merkez bankalarının para arzı ve talebini para politikası araçları ile yönetmesiyle mal ve hizmet piyasalarındaki enflasyon, istihdam, üretim düzeyi, v.b. değişkenleri etkileyebilmesinin aracı olma özelliğini ifade eder.

Kripto paralar, Amerikan Doları üzerinden bir değer ifade ediyor. Piyasalar, kripto paraları altın, gümüş, petrol gibi ticareti yapılabilir bir araç olarak görerek almaya ve satmaya başlamıştı. Yani, yukarıda sıralanan 3 numaralı fonksiyon çerçevesinde kullanılmaya başlamıştı. Ancak, zaman içinde ve özellikle koronanın hızlandırdığı dijitalleşme koşullarında 1 ve 2 numaralı işlevleri de yerine getirebileceklerine dair görüşler oluşmaya başladı. Kripto paraların bu iki işlev çerçevesinde kullanılmasına yönelik eğilimler oluştu ve hayata geçmeye başladı.

Kripto paralar içinde en yaygın kullanılmakta olanı Bitcoin. Eylül 2020’de $200 milyar karşılığı bir Bitcoin piyasası büyüklüğü söz konusu iken bugün, $900 milyarlık bir piyasa büyüklüğü söz konusu.

Kripto paralar bir tasarruf, yani değer biriktirme aracı olarak görülecekse, finansal bir varlıktan söz ediyoruz demektir. O halde, regülasyona tabi olması gerekiyor. Altın ve petrol lisans olmadan çıkarılarak satın alınabiliyor ve satılabiliyor mu? Çeşitli finansal varlıkları içeren fonlar izinsiz olarak kurulabiliyor mu? Kripto paralar da bir finansal varlık özelliği taşıyacaksa, regülasyona tabi olmaları şart. Peki, sadece algoritmalardan oluşan, arkasında hiçbir ekonomik faaliyetin olmadığı ve elle tutulabilir bir özelliği olmayan kripto paraların arkasında kimler var ve böyle bir finansal varlık, varlık olarak kabul edilmeli mi, edilmemeli mi? Bu, çok yönlü bir tartışma. Tüm finansal yapıya bakarak başka bir makaleyle bu konuya değineceğim. Konuyu, finansın fonksiyonları temelinden ele alarak finansın toplumsal bir fayda sağlayıp sağlamadığına odaklanacağım. Şimdilik, soruları bu yazıda sorarak bu konuya noktayı koyuyorum.

Dijital para birimleri aslında bir süredir kullanılıyor. Kredi kartı ve internet bankacılığı kullanımı, dijital para biriminin somut örneklerini sunuyor. Ancak, dünyanın tüm ülkelerinde aynı zamanda fiziki para kullanılıyor. Korona ile beraber dijital para birimi kullanımının genişletilmesi ve fiziki paradan tamamen çıkılması konusu bugüne kadarki tartışma boyutunun çok ötesine geçti. Özellikle Çin, e-Yuan’ı devreye almak için çalışmalar yaptı ve milli parasını dijital ortama almak konusunda dünyanın lider ülkesi konumuna ulaştı. Çok sayıda ülkede de benzer çalışmalar söz konusu. Gidişat, ülkelerin milli paralarının artan bir hızla fiziki kullanımdan dijital kullanıma kayacağına işaret ediyor.

Paranın fonksiyonları başka paralar ya da alternatif ödeme araçları tarafından ele geçirilmeye başlarsa, ekonomi politikalarının iki temel bacağından biri kopar. Bu da, paranın 4 numaralı fonksiyonunu işlemez hale getirir ki bu fonksiyonun işlememesi para politikasının çöküşü anlamına geliyor. Yani, merkez bankalarının para politikasını yönetmesi ve dolayısıyla parasal aktarım mekanizmaları yoluyla başta enflasyon olmak üzere istihdam, üretim düzeyi, v.b. değişkenler üzerindeki etkisini kaybetmesini ifade ediyor.

Dünyadaki çok sayıda toplumda Bitcoin’un bir küresel para birimine dönüşmesinin tartışmaları yapılıyor. Hatta, sadece kripto paraların kullanılması gerektiğini ifade eden görüşler okuyorum. Bu görüşlerin sahipleri ekonominin kurallarından çok uzak noktalardalar. Küresel bir para biriminin yaratılmasına ilişkin tartışmalar 1960’larda iktisatçı Robert Mundell tarafından ortaya atılmıştır. Konu, optimum para alanı teorisine girer ki küresel bir para birimi yaratmanın çok sayıda iktisadi koşulu vardır. Her şeyden önce, küresel bir merkez bankasının varlığı gerekir. Bu da yeterli değildir. Hemen Euro Bölgesi’ni örnek olarak gösterebiliriz. Euro Bölgesi, bir tane merkez bankasına sahiptir ama 19 üyenin ayrı maliye politikaları bulunmaktadır. Bu nedenle, yanlış kurgulanmış bir para alanıdır. Bu nedenle de ortak maliye politikası konusu yıllardır Avrupa’nın gündeminde olup henüz bu hedefe ulaşılamamıştır. Zira, ülkelerin çok farklı ekonomik yapıları söz konusudur. Bu nedenle, Euro Bölgesi’nin iktisadi alt yapısı iktisat teorisinin anlattığı koşullar yerine getirilmeden yanlış oluşturulmuştur ve kırılgan bir yapıya sahiptir. Zaman zaman ortaya çıkan ekonomik tıkanıklıkların temelinde bu yanlış kurgu bulunmaktadır.

Ulusal para birimlerinin dijital ortama alınmasında bir sakınca görmüyorum. Bilgi işlem teknolojileriyle güvenlik sistemlerinin oluşturulması paranın yukarıdaki 2. fonksiyonunu ilgilendiriyor. Ekonomi politikasının yönetimi ve yukarıdaki 2 numaralı işlevin yerine gelebilmesi için gerekli “güven” koşulunun altını çizerek kendi sınırlarımda duruyorum.

Bir para birimi, üzerinden ekonomi politikalarının yönetilemediği bir durum arz edemez. Yani, yukarıdaki 4. maddenin mutlaka işliyor olması gerekmektedir. Yine bu nedenle, bir para biriminin yönetimi merkez bankası otoritesi dışındaki bir yönetime bırakılamaz.

IMF’nin verilerine göre, Avrupa ülkelerinde gölge ekonominin büyüklüğü milli gelire oranı itibarıyla %20 civarındadır. Gelişmekte olan Avrupa ülkelerinde ise oran %35 civarındadır. Gölge ekonominin büyüklüğü, ekonomi politikalarının yönetimi açısından olumsuz bir durum ortaya koymaktadır. Hem para, hem de maliye politikalarının etkinliği açısından bu alanın mümkün olduğu kadar küçültülmesinin önemi büyüktür. Türkiye ekonomisi de yıllardır bu dertten bir hayli muzdariptir.

Bir merkez bankasının dijital para birimi yaratması, gölge ekonominin minimize edilmesi amacıyla olumludur. Bu yönüyle de merkez bankalarının dijital para birimi çalışmalarına hız vermeleri önemlidir. Özellikle, vergi toplama ihtiyacının her ülke için son derece önemli olacağı önümüzdeki yıllarda, vergiden kaçınma eğilimine karşı dijital para birimlerinin kullanımı kamu maliyesine olumlu katkı sunacaktır. Ancak, paranın 1, 2 ve 3 numaralı özellikleri kripto paralara kaymaya başlayacak olursa, 4 numaralı özelliği kullanabilmek imkansızlaşacaktır. Bunun anlamı, para ve dolayısıyla ekonomi politikasının çalışmamasıdır. Ayrıca, regülasyondan uzak bir ortamda yasa dışı ve gayriahlaki sayılan ekonomik aktivitelerin yaygınlaşması da mümkündür.

Nasıl ki hiperenflasyon ortamında milli paradan kaçış eğilimleri artmaktaysa ve para politikası etkinliğini kaybetmekteyse ya da yanlış ekonomi politikaları sonucu yukarıdaki 2 ve 3 numaralı para fonksiyonlarını yabancı paralar cinsinden kullanma eğilimleri artıyorsa, benzer bir sonuca kripto paraların kontrol altına alınmamasıyla da ulaşılabilecektir. Nitekim, ABD'de enflasyonist beklentiler artmış durumda. 10 yıl vadeli ABD tahvillerinin faizi Şubat 2020 seviyelerine bu günlerde geri döndü. Artan enflasyonist beklentiler karşısında piyasalar Bitcoin'a bir tampon görevi yüklemeye başladılar. Ayrıca, hisse senedi satın alındığında da dolaylı olarak kripto paralara yatırım yapılmış olabiliyor. Zira, hisse senetleri borsalarda işlem gören çok sayıda firmanın da kripto para yatırımı var ya da belli ölçülerde paranın 2 ve 3 numaralı fonksiyonlarını kripto paralar ile kullanır hale gelmiş durumdalar.

Dünya, kripto paralarla ilgili regülasyonları hayata geçirmekte geç kalıyor. IMF verilerine göre, Euro Bölgesi’nde tedavüldeki banknot miktarı $1.2 trilyon civarında. Dünyanın tüm kripto paralarının ulaştığı değer ise $1.5 trilyon civarında. Bank for International Settlements tarafından temas kurulan 65 merkez bankasının 56’sı dijital para birimi konusunda çalışmalar yaptıklarını belirtiyorlar.

Dijital para birimleri üzerine çalışmaların hızlanması gerekiyor. Kripto paraların regüle edilmesi konusuna dünyanın hızla eğilmesi gerekiyor. Kripto paranın faydası nedir sorusunun cevabı ise ayrıca tartışmaya değer. Serbest piyasa ekonomisi kuralsızlık değildir.

"Ekonominin" ya da "iktisadi faaliyetlerin sağlıklı ve sürdürülebilir bir yapıda" yönetilmesi amacıyla oluşturulan politikalar için iktisatçılara ihtiyaç vardır. Böylesine önemli ve ağır toplumsal maliyetleri olabilecek konu başlıkları finansal işlem yapan aracılara bırakılamaz.