Dünya, bir gün
tek para birimine geçebilir mi? Yani, küresel bir para birimine sahip olmak
mümkün müdür? Kavram, hem piyasa ortamında, hem de akademik düzlemde tartışması
yapılmış bir konudur. Kripto varlıkların sıkça gündemde olduğu son dönemlerde
konuyla ilgili tartışmaların teorik temellerine inmek gerekiyor.
Kripto varlıklara
ilişkin tartışmaların teorik temelden yoksun olması bu yazıyı yazmamın temel
motivasyonu oldu. Kripto varlıklara dair piyasa işlemleri ve fiyatlamaları, bu
yazının da, şahsımın da ilgi alanına girmemektedir.
Kripto
varlıkları, optimum para alanı kavramı, gelişen finansal teknolojiler,
bankacılık ve merkez bankacılığı çerçevesinde tartışmak bir zorunluluk. Çünkü,
ekonominin, finansın ve bankacılığın yapısını etkileyen ve dolayısıyla gelir
bölüşümünden büyümeye kadar uzanan çok sayıda değişkeni etkileme gücüne sahip
olan bir konu var ortada.
4 Nisan 2021 günü
hayata veda eden Robert Mundell’in optimum para alanı kavramını ele aldığı 1961
yılı makalesi “A Theory of Optimum Currency Areas” parasal birlik ve küresel
para birimi tartışmalarının akademik dönüm noktası niteliğindedir (1). Ancak,
bu makalede ele alınan kavramların ve açıklamaların çok önemli alt yapısı yine
Mundell’e ait 1957 tarihli bir makalede yer almaktadır: “International Trade
and Factor Mobility” (2).
Para teorisi ve
politikası, uluslararası iktisat, dışa açık ekonomide makroekonomi gibi
iktisadın en temel kavramlarını içeren bu başlıkların kripto varlıklara ilişkin
piyasa ortamının neredeyse hiçbir yerinde yer almıyor olması konunun kavramsal
boyutta tartışılması gerekliliğini ortaya koyuyor.
Öncelikle, kripto
varlıkların paranın fonksiyonlarını yerine getirip getirmediklerinden
tartışmaya başlamak gerekiyor. Paranın fonksiyonları arasında yer alan
“ekonomi politikasının aracı olma” özelliği kripto varlıkların para niteliği
taşıması için para politikasının, yani bir merkez bankasının kontrolünde
olmasını gerekli kılıyor. Dolayısıyla, kripto varlıklara ilişkin
“merkeziyetsizlik” kavramını merkez bankası kontrolünde olmama noktasına kadar uzanacak
ölçüde tartışmaya gerek kalmıyor. Zira, kripto varlıklar para olma özelliği
taşımadığı için ekonomi politikasının aracı değil.
“Merkeziyetsizlik”
kavramı banka ya da diğer finansal aracıların yer almadığı bir alan olarak
değerlendiriliyor. Bir merkez bankasının var olması için bir “para” kavramından
söz etmek gerekiyor. Bu durumda, tanım gereği merkez bankasının kripto
varlıkların dünyasında olmadığını söylemenin kategorik olarak bir anlamı
bulunmuyor.
Tarih boyunca
paranın piyasadaki miktarı, merkez bankacılığının var olmadığı dönemlerde dahi
ekonomi politikasının bir aracı olma özelliği ile devletler tarafından
belirlenmiştir. Antik dönemlerde, başta gümüş olmak üzere çeşitli madenlerin ve
daha sonra altının birbirleriyle karıştırılması ile madeni paralar
üretilmiştir. Kullanılan madenlerin miktarı, paranın da miktarını ve değerini
belirlemiştir. Paranın miktarı ve değeri ilk olarak fiyatlar genel düzeyi
üzerinde etkili olmuştur. Diğer yandan para, devletin siyasi gücünün ve
öneminin de sembolüdür (3).
Bir paranın
piyasadaki dolanım miktarının belirlenmesi, yani paranın ekonomi politikasının
bir aracı olma özelliği bugünün dünyasında merkez bankalarının para
politikaları uygulamaları ile parasal aktarım mekanizması üzerinden
gerçekleşmektedir (4).
Mundell’in optimum
para alanı kavramı hangi koşulların varlığının gerekli olduğunu öne
sürmektedir?
1. İşgücü mobilitesinin sağlanmış
olması gerekir. Para alanına dahil ülkerden birinde oluşacak olumsuz bir
konjoktürle işsizliğin artması, işgücünün başka ülkelere serbestçe
yönelebilmesini gerekli kılacaktır. Mobilitenin sağlanması için çok çeşitli
alanlarda (sosyal sigorta sistemi, çalışma izinleri, gümrük kanunları, v.b.)
yeknesaklık içeren kanunların varlığı gerekmektedir. Aksi takdirde, işgücü
piyasasında esneklik sağlanamaz. İşgücü esnekliğinin olmadığı bir parasal
alanda ekonomi politikalarının stabilizasyon sağlayabilmesi mümkün değildir.
Ancak mobilite, kanuni düzenlemeler dışında kültürel yönleri de olan geniş
kapsamlı bir içeriğe sahiptir.
2. Sermayenin serbest dolaşımı ile
fiyat ve ücret esneklikleri optimum para alanının bir başka koşuludur. Mal,
hizmet ve paranın arz-talep dengeleri çerçevesinde ekonomik gelişmelere uyum
sağlayabilmesi gerekir. Mundell’in 1957 ve 1961 yıllarına ait makalelerinde
Bretton Woods sisteminin geçerli olduğu ve sermayenin serbest dolaşımının söz
konusu olmadığını belirtmek gerekiyor.
3. Merkezi bir bütçe yönetiminin
varlığı optimum para alanı kavramı çerçevesinde diğer bir gerekli koşuldur. Para
alanı, bir ülke gibi düşünüldüğünde, parasal gelişmelere eşlik eden ve
gerektiğinde kullanılan kamu harcamaları ve vergi politikaları stabilizasyonun
gerçekleşmesine hizmet edecektir. Koşulların gerektirdiği mali desteklerin tüm
para alanı bölgesinde geçerli olması, stabilizasyon kavramı çerçevesinde şarttır.
Nitekim, Euro Bölgesi’nde merkezi bir bütçenin var olmaması, söz konusu parasal
alanın temel zayıflığıdır.
4. Para alanına dahil ülkelerin benzer
konjonktürel dalgalanmalara sahip olmaları gerekir. Farklı bölgelerde
birbiriyle zıtlıklar içeren konjoktürel gelişmelerin varlığı ekonomi
politikalarında yeknesaklık sağlamayı imkansızlaştıran etkiler yaratacaktır. Aksi
takdirde, asimetrik etkiler söz konusu olacaktır. Genişleyici ya da daraltıcı
yönde kullanılan para ve maliye politikalarının para alanının tamamında benzer
etkiler yapması için para alanına üye ülkelerin benzer konjonktürel
dalgalanmalara sahip olmaları gerekir ki bunun için birbirleriyle benzeşen ekonomik
yapıların varlığı gerekmektedir.
Yukarıdaki teorik temellerin verdiği net bir mesaj var: kripto
varlıklar küresel bir para birimi işlevi göremez.
Paranın miktarının, para politikasının ve para politikası
üzerinden aktarım mekanizmalarının tartışılma zorunluluğu söz konusu.
Bir paranın değerinin istikrarlı olması ve arkasında güçlü
bir kurumun varlığı da parayı para yapan unsurlardan biridir ve son derece
önemlidir. Herhangi bir paranın değerindeki istikrarsızlık, o paraya güveni azaltarak
toplum tarafından başka para alternatiflerinin aranmasına neden olur. Örneğin,
dolarizasyon kavramının temelinde yatan önemli nedenlerden biri de budur. Dolarizasyon,
bir paranın güvensizlik nedeniyle ortak değer ölçüsü ve tasarruf aracı olma
özelliklerini önemli ölçüde kaybettiğini ifade eder.
Yukarıda yazılanlara rağmen, kripto varlıkları günümüz
devlet yapısına bir isyan hareketi olarak görenlerin varlığını göz ardı edemeyiz.
Ancak, bu isyana sahip çıkanların ekonomi politikalarının nasıl yönetileceğine
dair herhangi bir önerileri olduğunu görmedim; bu konuda tutarlı ve bilimsel
bir yazıya rastlamadım.
Herhangi bir paranın ya da iddia sahiplerinin savunduğu
üzere kripto varlıkların küresel bir para birimi işlevini yerine getirmesi
mümkün değilse de, kripto varlıklar çerçevesinde oluşan ve yaygınlaşan ödeme
yöntemlerinin ve finansal hizmetlerin merkez bankacılığının ve bankacılık
sisteminin işleyişinde ve parasal aktarım mekanizmalarının çalışmasında çok
önemli etkiler yapmakta olduğu kesin. Bu konuyu ayrıca analiz etmek gerekiyor.
Kaynakça:
1. Mundell,
R., “A
Theory of Optimum Currency Areas on JSTOR”, American
Economic Review 51(4), 1961.
2. Mundell,
R., “International
Trade and Factor Mobility on JSTOR” American Economic
Review 47(3), 1957.
3. Davies,
G., “A
History of Money: From Ancient Times to the Present Day (uniteddiversity.coop),”
University of Wales Press, 2002.
4. Krugman, P., “The Mundell difference | VOX, CEPR Policy Portal (voxeu.org),” CPER - VoxEU.org, 2021.
Yorumlar
Yorum Gönder