Nicolaus Copernicus (1473-1543), “De Revolutionibus Orbium
Coelestium (On the Revolutions of the Heavenly Spheres)”
kitabını 1543’te, ölümünden kısa bir süre önce basar ve tarihe Copernicus
Devrimi ile adını yazdırır. O güne kadar, dünya merkezli bir evren modeli
(geocentric model) hayal edilmekteyken, Copernicus ile güneş merkezli bir
evrenin (heliocentric model) varlığı ortaya konmuştur. Bilim, tarihinin dönüm
noktalarından birindedir.
Copernicus’tan 18 yüzyıl önce, antik Yunan’da, Aristarchus (M.Ö.
310-230) adında bir astronom da güneş merkezli evren modelini ortaya atmıştır.
“On the Sizes and
Distances of the Sun and Moon” adlı eseri ile Güneş ve Ay’ın
büyüklüğünü ölçmeye çalışmıştır. Güneş ve Ay’ın büyüklüğünü Dünya’nın büyüklüğü
ile karşılaştırmaya çalışmıştır. Fakat, Aristarchus’un tespiti, kendi döneminin
imkanları gereği Copernicus’unki kadar bilimsel ispat temelli değildir. Bu
nedenle, bu çok önemli tespit Copernicus’un adıyla bilim tarihindeki yerini alır.
Bilim, araştırmalarla, ölçümlerle, deneyimlerle gelişen bir
kavram, bir süreç. İçinde bulunduğumuz galakside, güneşin merkezde olduğu bir
sistemde yaşadığımızı anlamamız dahi kaç bin yıl aldı! Bilimin çok sayıdaki bulguları,
tarih boyunca sonraki nesillere aktarılamayınca, ilerleme önceleri ağır oldu.
Dünya tarihine adını bir devrimle yazdıran Copernicus’un paranın
miktar teorisi ile de çok yakından ilgisi vardır. Copernicus, ekonomiyle ve özellikle
para ile ilgilidir.
Copernicus’un astronomide kullandığı “revolutionibus”
kelimesinin iktisat açısından da çok büyük bir önemi ve değeri vardır. Copernicus’un
para ile ilgili fikirlerine dair eserleri De Revolutionibus Orbium Coelestium’dan
önce yazılmıştır. Kelimenin iktisatta ve miktar teorisinde kullanılabilecek
anlamı, dolanımdır.
Copernicus, bilim tarihinde devrim yaratan 1543 tarihli
astronomi eserinden çok daha önce, 1517’de “De Aestimatione Monetae
(On the Value of Coin)” adında bir deneme yazar. Bu denemedeki
içeriği 1519’da iki eserle geliştirir: “Tractatus de Monetis (Treatise
on Coin)” ve “Modus
Cudendi Monetam (The Way to Strike Coin)”. Süreç, 1526’da “Monatea Cudendae Ratio
(On the Minting of Coin)” adlı eserin yazılmasıyla sonlanır.
Monatea Cudendae Ratio, ilerleyen yıllarda Sir Thomas
Gresham’ın (1519-1579) adıyla anılacak olan Gresham Kanunu’nu anlatmaktadır:
kötü para (debased) iyi parayı (un-debased) kovar (bad money drives out good).
Kötü paranın iyi parayı kovması prensibi Copernicus’tan
önce de bulunmuştur. “De Origine, Natura, Jure et
Mutationibus Monetarum (On
the Origin, Nature, Law, and Alterations of Money)” adlı çalışmasıyla
Nicole Oresme (1320-1380), prensibi Copernicus’tan çok önce keşfetmiştir.
Fakat, Copernicus’un Oresme’nin çalışmasından haberi yoktur. Bilimsel bulgular,
daha sonraki nesillere ulaşamamıştır.
Oresme’nin, Copernicus’un bulduğu prensibin izlerine Aristophanes’in
(M.Ö. 446-386) Kurbağalar
(The Frogs) adlı oyununda dahi rastlamak mümkündür.
Copernicus, para stoğu, paranın dolanım hızı, fiyat
seviyesi ve üretim miktarı arasındaki ilişkiyi bulmuştur. Yani, paranın miktar
teorisini keşfetmiştir. Gresham’ın adıyla anılacak kanunu, paranın üretim
maliyeti ve üzerinde yazan değer arasındaki farklılıkla açıklamaktadır.
Paranın içinde, nikel, bakır, gümüş gibi madenler yer almaktadır.
Paranın üzerinde 1, 5, 10 gibi değerler de yazmaktadır. Paranın ihtiva ettiği
madenlerin değeri ile paranın üzerinde yazan değer arasındaki farka senyoraj tanımlaması
getirilir.
“İyi para”, paranın ihtiva ettiği madenin ya da maden
karışımının değerinin (commodity value), o paranın üzerinde yazan değerin (face
value) üzerine çıkması halini anlatmaktadır. “Kötü para” ise, paranın ihtiva
ettiği madenin ya da maden karışımının değerinin, o paranın üzerinde yazan
değerin altında kalması halini ifade etmektedir.
Para, mal ve hizmet satışında bir değişim aracı işlevine
sahiptir. Bu değişime konu olan fiyat, paranın üzerinde yazan değer üzerinden
arz ve talebi buluşturur. Paranın ihtiva ettiği metalin değeri, o paranın
üzerinde yazan değerin üzerine çıktığı durumda toplum, iyi parayı cebinde
tutmayı yeğler. Paranın ihtiva ettiği metalin değeri, üzerinde yazan değerin
altında olan kötü parayı ise elinden çıkarmaya çalışır. Böylece, iyi para
dolanımdan çekilirken, kötü paranın dolanımdaki ağırlığı artmaktadır. Yani,
kötü para iyi parayı kovmuş olmaktadır. Diğer bir ifadeyle, farklı değere sahip
iki para aynı anda dolanımda kalamamaktadır. İyi parayı cebinde saklayanlar da “senyoraj
geliri” elde etmektedir.
Gresham’dan önce Oresme ve Copernicus tarafından tespit
edilmiş bir durum, neden yaygın olarak Grasham’ın adıyla anılıyor? Nedeni, bir
hata olarak görülüyor. Kural, Gresham’ın diğer çalışmalardan bağımsız olarak
geliştirdiği bir kural da değildir. Kuralı 1858’de Gresham’a ait hale getiren
kişi, İskoç iktisatçı Henry
Dunning Macleod (1821-1902)’dur. Çok sayıda görüş, Henry Dunning Macleod’un
bir yanlışlık yaptığını dile getiriyor.
Copernicus, Monatea Cudendae Ratio’yu Polonya Kralı I.
Sigismund’un isteği üzerine yazmıştı. Polonya, değeri istikrarlı bir paraya sahip
olmak istiyordu. Para basımında maliyet azaltmak amacıyla daha az değerli maden
kullanımı (debasement) ile iyi ve kötü para yaratılıyordu. Bu nedenle, iyi
para, kötü para tarafından dolanım dışı bırakılıyordu. Farklı değere sahip iki
para, yukarıda dile getirilen nedenlerle aynı anda dolanımda kalamıyordu. Copernicus,
bu durumu tespit ederek, bir para reformu yapmak isteyen krala tespitini sundu.
İngiltere de paranın değeri ile ilgili sorun yaşar. Kraliçe
Elizabeth’in babası 8. Henry (1491-1547), çıkardığı bir yasayla paraların
ihtiva ettiği gümüş miktarını %40 oranında azaltmıştır. Gresham, 1558’de tahta
çıkan Kraliçe Elizabeth’e (1533-1603) bir mektup yazar ve İngiliz parasının
içinde bulunduğu olumsuz durumu anlatmaya çalışır. Gresham da Copernicus gibi,
aynı soruna parmak basar. Paranın içinde kullanılan daha değerli madenin
miktarını azaltarak paranın üretim maliyetini düşürmenin amacı, vergi
artırımına gitmeden bütçeye kaynak sağlamak olmuştur. Ancak, bu amaç hiç
düşünülmeyen bir sonuçla karşılaşılmasına neden olmuştur. Gresham, kraliçeye
yazdığı mektupla, kraliçenin babasının çıkardığı yasanın eleştirisini yapmaktadır.
Kötü paranın iyi parayı dolanım dışı bıraktığı bir durum yaşanmaktadır İngiltere’de.
Gresham’ın adıyla yanlışlık sonucu anılan kanun, zaman
içinde yön de değiştirebildi. Modern ekonomilerde, milli paranın sürekli
değersizleştiği ve istikrarını kaybettiği koşullarda yüksek dolarizasyon söz
konusu ise ve değişim aracı olarak bir başka milli paranın kullanımı yasaksa,
piyasada değeri olan varlıkların kabul görmesi ve kötü para konumuna düşmüş
milli paradan kaçınılması söz konusu oluyordu. Bu durumda, piyasada alternatif
ödeme yöntemlerini kullanma eğilimi (altın, yabancı paranın değerinden
fiyatlama yapılarak milli paranın kullanımı, v.s.) artıyordu. Yani, iyi paranın
kötü parayı kovduğu bir durum ortaya çıkıyordu ki buna da Thiers Kanunu
deniyor. Kanun, ismini Fransız politikacı Adolphe Thiers (1797-1877)’ten alıyor
ama Adolphe Thiers de kendi adıyla anılan kanunun yaratıcısı değil. Fransız iktisatçı
Peter Bernholz tarafından yapılan bir çalışma, Thiers’e atfediliyor.
Tarih, dolanımı giderek artan paranın enflasyon yarattığını
da anlattı. Kamu maliyesine katkı sunmak için dolanımdaki paraların üretim değerini
daha düşük değerli metal kullanarak düşürmeye çalışan medeniyetler, enflasyonun
yükseldiğini gördüler ve toplumsal huzursuzluklarla baş etmek durumunda
kaldılar.
Tarih boyunca defalarca tartışılmış, ispat bulmuş tezler neden
ağır bedeller ödemek pahasına yeniden ispatlanmaya çalışılır? Piyasa dışı
uygulamaların ne gibi olumsuz sonuçları olabildiği yüzlerce ve hatta binlerce
yıllık tecrübelere rağmen anlaşılamamış mıdır?
Suni yöntemler, tarih ve bilimsel bilgi alt yapısı olmayanların
tercihleri. Arzu ettikleri sonuçları da asla vermiyor. Ekonomiyi bir kenara
koyunuz koyabilirseniz ama siyasi olarak da vermiyor.
Kaynaklar:
Kopernik'in
Zenginliği - Sarkaç (sarkac.org)
History of Economic Analysis
(free.fr)
Uses
and Abuses of Gresham's Law in The History of Money | PDF | Coins | Bimetallism
(scribd.com)
Nicholas
Oresme and the First Monetary Treatise | Mises Institute
Comparative
Political Economy: A Retrospective - Charles P. Kindleberger - Google Kitaplar
Copernicus's Treatise
on Money (coinbooks.org)
Copernicus
and the Quantity Theory of Money | Mises Institute
Austrian
Perspective on the History of Economic Thought (2 volume set) (mises.org)
Gresham or
Copernicus? on JSTOR
The Law of Oresme, Copernicus
and Gresham
Gresham's
Law - Economic Laws and Economic History (cambridge.org)
Yorumlar
Yorum Gönder